A ESCOLA.

O outro día faleiche dun escrito sobre os tempos da escola, da primeira, da que estaba aló arriba na Pallagheira, a de Sra. Juana. Aínda que é un pouco longo mándocho para que te distraias uns intres e non penses tanto en tódalas caralladas que che amargan ou entristecen a vida. Eu tamén ando un pouco polos arredores diso, pero, de momento vou tirando. Se o recibes e queres conservalo, xa sabes o que tes que facer. Pero de todas formas ponme unhas letriñas dicindo que si, que o recibiches, porque hai pouco tempo, despois das fogueiras que o queimaron todo, mandeille o "Vilares" a Domingo Juan e non sei se lle chegou ou non. Levanta o ánimo. Unha forte aperta de Moncho.

+*+*
+*+*+*
+*+*



A ESCOLA.





- ¿Imos logo, mamá?

- ¿A onde, meu fillo?

- A onde dixeches o outro día.

A nai non puido senon sorrir para dentro, aínda que algo se lle notou tamén nos ollos, e dixo:

- Logo pensáchelo mellor.

- Quero ir á escola. Xa teño cinco anos. Haberá que ir indo ¿non sí?



A Sra. María de García estaba casada co Sr. Pepe do Polo. Ela vestía de negro. Sempre había alguén por quen chorar. A presencia dos mortos perduraba na memoria da xente e ninguén quería que os outros pensasen que un esquecía facilmente a aqueles que durmían na terra, en Vilares, no extremo do lugar, ao lado da igrexa, amparados no silencio do camposanto, baixo do sol, frente ao mar. A Sra. María levaba sempre un vestido negro. En poucas ocasións, polas festas da Madanela ou do Carme, que son no verán, poñía unha roupa de alivio: sobre o fondo da tela escura destacaban uns círculos brancos. Pero despois da morte do seu irmán Ramón o roupa de alivio xa non volviu saír da cómoda que a gardaba no cuarto da cheminea.



A Sra. María de García era filla do Sr. Manolo, a quen chamaban tamén Pilatos, e seguía sendo de García, pero os seus fillos eran do Polo, a casa era do Polo, a

familia eran os do Polo. A máis do Sr. Pepe, o pai, estaban Lola, María, Manela, Pepe e Moncho.



Ser do Polo ou de García, da Roura ou de Serafín, era unha maneira de dicir que todos tiñan un clan, ou, mellor, unha “gens”, unha xente que era a súa e que ninguén andaba perdido no mundo. Todos tiñan unha identidade que viña determinada polo grupo no que cada un se integraba, pai, nai irmáns, avós. Ser do Polo era toda unha referencia vital e afectiva, familiar e social. Ningún era o veciño de arriba, nin o inquilino do Piso 3º C de calquera Bloque, Portal 4, ou sexa, ninguén, un máis, un número, un buzón para o carteiro. Moncho e Manela, Lola e María non eran seres anónimos, perdidos nunha colmea. Estaban rodeados de persoas que eran do seu sangue e da súa historia, todos como ramas formaban a árbore do Polo.



O certo é que os fillos da Sra. María e do Sr. Pepe foron seis. Tres nenas e tres nenos. Pero un deles, Xoán Manuel, morreu de pequeno nos brazos da súa nai na espera da consulta dun médico de Muros por mor dunha difteria. Xoán Manuel leváballe dous anos a Moncho e sempre se falaba del como dun neno que morreu porque este mundo non era digno del. Segundo dicían todos, era unha criatura máis parecida a un anxo que a un home. Moncho non foi nunca quen de atopar na súa memoria nada que lle acordara a figura do seu irmán. Quedaría, sen embargo, confusa pero imborrable, a imaxe do velatorio nun dos cuartos da casa, cando seu irmán estaba na caixiña branca chea de flores, e tamén o momento en que o sacaron fóra mentres el gritaba desesperado, maldicindo aos que o levaban: “¡Mamalóns, lévano para enterralo na horta do cura!” Moncho non tiña máis que dous anos, pero non foi quen de borrar esta imaxe da memoria mentres viviu. Despois da morte do seu irmán naceu a irmá máis pequena á que chamaron Manela.



O Sr. Pepe andaba embarcado nun bou que tiña base na Coruña e, cando viñan a terra de volta da marea, paraba nunha fonda, preto do porto, e que chamaban A Leonesa. Por alí andaba tamén, na pensión Cabo de Hornos, ao lado da Loenosa, o irmán Pepe que lle levaba a Moncho unha chea de anos. Andaba facendo algún curso de náutica para o que chamaban entón patrón de costa nos barcos de pesca de altura. Despois fixo a mili pola marina no cruceiro Canarias. Tanto o Sr. Pepe, pai, como Pepe, o fillo, aparecían pola casa algunha que outra vez e non moitos días, polo que Moncho vivía no medio de catro mulleres. Estaba súa nai e as tres irmás. El andaba no medio e ao mellor algún día, xa con bastantes anos enriba, podería notar unha palpitación máis forte no corazón cando tropezou cuns versos de F. Pessoa que dicían así, en catelán como el os liu: “Suave, como tener madre y hermanas, cae la tarde opulenta.”



As mulleres facían todo o traballo, o da casa e o de fóra. Ian ao piñal de Cruces ou de Longarela por leña, botaban e collían as patacas e o millo no agro de Sacramento ou na leira de Barcos, facían os bolos de tixola ou amasaban o pan de millo que despois levaban a cocer ao forno da Sr. Anita y viña convertido en boroa. Moncho viviu sempre coidado polas mulleres da casa e despois tiña unha irmá pequena coa que poder xogar. As irmás Lola e María ían tamén lavar a roupa ao río dos Currás, á Fonte de Baixo ou a Fonte Comido e o rapaz era o encargado de levarlles o cesto da comida que lles preparaba súa nai. Tamén ían á fonte coa sella na cabeza encima do molido para traer desde a Fonte de Baixo ou calquera outra a auga para poder beber na casa, fresca e limpa. A sella era de madeira de carballo embreada por dentro, con arcos e asas douradas por fóra. Para beber había un tenque con que se sacaba a auga da sella.



Na casa había un cuarto cunha cama máis pequena que non se ocupaba porque ese era o cuarto de Pepe, reservada para cando el aparecía por alí. Parede con parede, ao lado, estaba a casa de Severo, un veciño que en certa época abriu unha taberna e que tiña unha filla discapacitada que lle chamaban Juana. Estaba sempre á porta e ao pasar se cruzaban unhas palabras. Moitas veces dicía: “Eu a ti sempre che quixen ben, Moncho”. Tiña unha irmá chamada Clotilde. Dicían que aquela parte de Louro era o Rueiro das Lamas quizáis porque a chuvia arrastraba ata aquel sitio moita lama desde outras partes máis altas do lugar.



O rapaz que falaba con súa nai era un cativo loiro, de ollos levemente azuis, miúdo e lixeiro, que ata o de agora non pensara siquera en aprender as letras do silabario. Moncho andaba por aí a correr e xogar cos seus amigos, na casa dos seus curmáns de García, na eira dos marcos. Xogaban á estornela, aos pinchos, facendo rodar as anillas guiadas por un manubrio. Xogaban ao “de nada” saltando todos sobre o lombo do que lle tocaba apandar, ás bólas ou a saltar os marcos da eira. Non pensaba na escola porque a escola era para os máis grandes. Pero agora, xa con cinco anos, había que ir tentando de aprender algo, pois dentro de pouco os nenos tiñan que facer a primeira comuñón.



En Louro había catro escolas: a de D. Plácido, que estaba no campo de S. Roque, a de D. Lino, na carretera de arriba indo para o Convento. Estas dúas eran para rapaces, para nenos. Tamén no campo de S. Roque estaba a escola de Dña. Petra, que era para mulleres, para nenas. Eran escolas nacionais e non se pagaba por ir. Pero os máis cativos aprendían as primeiras letras noutra escola que estaba aló arriba, chegando á Pallagheira: era a escola da Sra. Juana. Para ir á escola da Sra. Juana había que pagar, había que subir un longo camiño, unha moi desnivelada costa, e había que levar un banco para poderse sentar. A Sra. María colliu da man ao seu fillo e subiu con el polo camiño, atravesou o campo de S. Roque ata chegar, aló arriba, ao cancelo de ferro que cerraba o recinto da escola. Antes de abrir o cancelo puido ver de frente a casa onde vivía a mestra, a Sra. Juana, coa súa irmá Águeda. Facendo ángulo con esta, á man esquerda, estaban a escola e unha pequena horta con coles e unha figueira. No medio había un rectángulo aberto onde os rapaces estiraban un pouco as pernas e gritaban no tempo do recreo. A escola era pequena: un cuarto onde os cativos estaban sentados nos seus bancos que levaran da casa, pero tamén había uns pupitres alongados máis grandes onde cabían varios rapaces, sen dúbida os maiores da clase. A Sra. María falou un momento coa mestra e logo deixou ao rapaz cos outros que xa estaban alí e voltou para a casa.



A Sra. Juana parecía unha monxa, ou, mellor aínda, un frade franciscano, pois o seu vestido era talmente un hábito de S. Francisco e levaba tamén un rosario prendido da cintura quizáis dun cordón con tres nós como os frades. Tiña toda a aparencia dunha mestra de novicias, cara enxoita e severa, unha rectitude e unha disciplina máis propias dun convento que dunha escola de nenos. A súa irmá Águeda era un tipo distinto de muller, como tódalas mulleres da aldea, como a Sra. María, maciza e de carnes máis xenerosas e un carácter feminino e doce. Axudaba á súa irmá na escola cando era preciso, pero ocupábase dos labores da casa que estaba ao lado onde vivían as dúas soas, pois ningunha era casada, e facía os traballos da horta que tiñan ao lado.



Aquel foi o primeiro día de escola na vida de Moncho, pouco despois de cumprir os cinco anos. Súa nai comproulle un silabario e pronto aprendiu a ler para pasar despois ao Catón. Tamén comenzaron alí os estudos teolóxicos, pois, para facer a primeira comuñón, era preciso saber o catecismo de principio a fin con preguntas e respostas.



- ¿Sois cristiano?

- Soy cristiano por la gracia de Dios.

- ¿De dónde viene el nombre de cristiano?

- El nombre de cristiano viene de Cristo nuestro Señor.



Era o Catecismo do P. Astete, o que, naturalmente, naquel tempo para el non tiña significado ningún. Quero dicir que, fora o do P. Astete ou do P. Ripalda, a cousa cambiaba pouco. Pero foi quen de aprendelo sen fallar unha soa pregunta e, cando tiña seis anos ou andaba xa cerca dos sete, puido facer no convento a primeira comuñón cos seus amigos e as súas amigas: seis ou sete nenos e seis ou sete nenas. A súa amiga e o seu amor inconfesado, por inconsciente, era Virocha de Carme, a máis pequena de catro irmás que tiñan a casa preto da súa e coa que xogaba case tódolos días, ás veces, como é debido, a xogos que non eran de todo inocentes. Virocha –quizáis daquela non se decataba de todo o encanto deste nome- foi o seu primeiro amor infantil, ou sexa, algo que resultará imposible esquecer.



Moncho ía tódolos días á escola. Cando chovía era difícil andar pola costa pois a riada era caudalosa. Pero cando escampaba, mentras esperaban a hora de entrar na escola ou despois de saír, nos regatos da auga que quedaba, xogaban a facer pozas no medio do camiño. Facían un dique de terra e pedriñas, a poza enchíase de seguida, e levaba por diante o dique de contención, pero máis abaixo tiñan preparado otro máis grande que, coa auga que viña de arriba, formaba un encoro onde poderían nadar os barcos, se os houbese.



O campo de S. Roque era unha verdadeira eira dos marcos porque estaba todo el acotado, como se fora un recinto prehistórico, por unhas grandes pedras chantadas na terra. Pedras de formas distintas máis altas ou máis anchas. Os rapaces tiñan verdadeiras competicións para ver quen era quen de superalas todas. Cada un levaba conta das pedras que tiña superadas cos seus saltos, unhas por ser máis altas e as otras que, pola súa forma, ofrecían maior dificultade. Esto facíano ao baixar da escola camiño da casa cando o tempo era bo e non chovía.



Mentres tanto, o tempo foi pasando. Lola era xa unha moza casadeira e cada serán ou á noitiña, un mozo aparecía nos arredores da casa. Lola esperaba impaciente, pero tiña que ser Moncho quen levase para dentro o recado de que Manolo de Severo estaba esperando á porta. Lola saía e os dous xuntiños doblaban a esquina e arrimados á parede do lado “falaban” o tempo que a Sra. María tardaba en ter a cea lista. Entón a Sra. María dicíalle ao rapaz: “vai chamar á túa irmá” ¡Qué contento corría o Monchiño sabendo que estaba autorizado a desfacer cada día o idilio dos noivos solitarios amparados contra a parede do lado da casa onde o camiño era escuro e por onde apenas pasaba xente! A palabra noivo que vén usada máis arriba era descoñecida en Louro naqueles tempos. Dixen que Lola do Polo e Manolo de Severo “falaban”. Este fermoso eufemismo quería sen máis dar a entender que Manolo e Lola eran noivos. A volta do rapaz tiña un aquel de victoria, como se acabara de desfacer un romance, un misterio e un ritual que o tiñan diariamente moi intrigado.



Pero un día Manolo de Severo e máis Lola falaron de voda. Antes houbo que facer o rito da pedida. O día sinalado, pola noitiña, foron Lola e seu pai á casa do Sr. Gumersindo, invitaron a Manolo, e este veu á casa do Polo. Mentres tomaban café, falaron da voda, dos invitados e deixaron o acontecemento programado. Moncho atendía a todo sen entender gran cousa, pero algunhas expresións de Manolo, que el nunca oíra, chamáronlle a atención.



Chegou o día e houbo festa na casa aínda que esta era moi pequena. Sacaron fóra as camas e montaron unhas mesas nos cuartos de durmir. Enchiuse a cociña de mulleres. A cousa, como era costume, prolongouse ata a media noite. Sempre acudían rapaces a ver se caía algo de comida polas fiestras –que sempre caía- e os de dentro, entre copa e copa, cantaban sen mirar o reloxio. Monolo de Severo era xa de tempo atrás unha voz notable e o seu canto resoaba na casa e por todo o rueiro con corridos mexicanos que todos aplaudían. Aproveitando a festa e a confusión, algún rapaz dos que rondaban por alí saíu cunha boa de coñac. Pero esto era normal.



Lola e Manolo tiñan preparada para vivir a casa onde antes viviran os pais dela e onde ela mesma necera. A casa estaba máis arriba do Outeiro, xa cerca do campo de S. Roque. Antes de se casaren, Manolo arreglou un poco a vella vivenda, que estaba case abandonada. Tiña unha lareira como as de antes onde se facía o lume, se colocaba a trepia e mailo pote. A lareira estaba feita de grandes pedras e por riba había tamén unha grande cheminea de pedra que apoiaba un dos seus ángulos nunha columna con un sinxelo capitel. Durante algún tempo Manolo e máis Moncho intentaron tamén colocar algúns mobles, unha cama antiga de castiñeiro cunhas madeiras en forma de columnas salomónicas na cabeceira. A cama era dunha cor castaña moi escura, quizáis porque xa era moi vella. Alí foron vivir os dous casados o tempo que a Monolo lle duraron as vacacións, que foi bastante pouco.



O malo das vodas e dos matrimonios, era, non que durasen pouco, porque normalmente eran para toda a vida, senón aqueloutro a que se refería Rosalía cando falaba das “viudas de vivos”. Manolo de Severo andaba a nevegar como case todos en Louro, e, pouco despois de casar, tivo que marchar para o barco onde lle esperaban uns longos meses.



Lola non era quen de vivir soa e pasaba o día enteiro na casa de súa nai como cando estaba solteira. Moitas noites quedaba tamén a durmir alí. Pero á Sra. María non lle parecía normal esa vida e aplicaba o principio xeral de que a casada casa quere e por iso debe facer a vida nela. Pero Lola tiña medo de pasar a noite soa na casa. Ocurríuselle levar ao cativo de seu irmán Moncho para que durmira con ela. Cando chegaba a hora da cea, alá ían os dous polo Outeiro arriba. Ás veces ceaban na casa da nai, pero outras comían algo ao pé da lareira e despois durmían os dous xuntos na única cama que había na casa. Pola mañá Moncho iría á escola da Sra. Juana mentres Lola pasaba o tempo facendo algo, limpando, amendando ou o que fora ata que non aguantaba máis e volvía outra vez xunto de súa nai e súas irmás.



O regalo que Moncho conseguía de súa irmá por acompañala tódalas noites eran unhas sandalias preciosas de coiro auténtico e lucido que un zapateiro de Muros lle facía tódolos anos a medida a comenzos do verán. O rapaz pasaba todo o tempo das vacacións con elas nos pés, en vez das alpargatas que usaban outros, e sentíase como se andivese con zapatos novos. Pero Moncho nunca tivo zapatos ata o día da primeira comuñón.


Había xa uns dous anos que Moncho durmía ao lado da súa irmá na mesma cama, cos intervalos lóxicos de cando o seu home Manolo viña de permiso. Ninguén notou que a cousa tivese contraindicacións de tipo moral. Pero un día na escola a Sra. Juana dixo algunha cousa sobre o asunto e parece que, segundo ela, Deus non andaba dacordo coa xente sobre o feito de que un rapaz de seis ou sete anos e maila súa irmá de vinte e tantos pasaran a noite durmindo un ao lado do outro, os dous sós nunha casa, para non teren medo. Parece que a mestra fíxolle subir as cores á cara e o rapaz quedou moi doído polo comentario público de Sr. Juana, pois a Moncho faltoulle tempo para contarllo todo á súa nai cando chegou á casa para comer. A resposta da Sra. María foi concluinte: “Pola tarde –sentenciou- cando veñas da escola, traes o banco e non volves máis a ese sitio. Dille que xa lle pagarei eu cando poida”.


O rapaz fixo o que mandou súa nai. Así acabaron os dous anos de Moncho na escola da Sra. Juana. A partir de agora, en vez de subir a costa, tería que baixar un pouco, chegar á porta de García, a casa de seu avó, e camiñar despois pola carretera de arriba, camiño do Convento, ata a escola de D. Lino.

Moncho do Polo (J. R. Rey García Xullo, 2006)

_______